2

Radosław Gaziński

2. Dzieje miejsca

Obszar na którym zrealizowano inwestycję Biblioteki Międzywydziałowej, które będzie także pełnić funkcję centrum kultury leżał na południe od ukształtowanego w połowie XIII wieku Szczecina i od początku był własnością miasta. Trzeba bowiem pamiętać, że średniowieczne ośrodki miejskie, nie tylko na Pomorzu, były od czasu lokacji bogato uposażane w ziemię. W następnych dziesięcioleciach Szczecin intensywnie nabywał sąsiednie wioski, aby zapewnić sobie samowystarczalność żywnościową. W 1253 roku do posiadłości miejskich włączono Pomorzany, a w 1319 roku ostatecznie przejęto tzw. Górny Wik (obecnie teren za dworcem kolejowym). W tej sytuacji interesujące nas pola przeszły ostatecznie na własność miasta i przez całe stulecia falowały na nich łany zbóż, zbierane pracowicie przez miejskich rolników i wywożone do szczecińskich spichlerzy.

Gwałtowne zmiany zaczęły zachodzić tu w burzliwym XVII wieku. Zajęcie Pomorza przez wojska cesarskie (1627 rok), a następnie wyparcie ich przez Szwedów (1630 rok), a w końcu wymarcie dynastii Gryfitów na księciu Bogusławie XIV (1637 rok) stworzyło całkowicie nową sytuację. Szwedzi uznali bowiem Szczecin i Pomorze za trwałą zdobycz czego konsekwencją było fortyfikowanie pomorskich miast. Jedną z głównych twierdz na szwedzkim Pomorzu miał być Szczecin. Zasadniczy zrąb szwedzkich fortyfikacji powstał już w czasie Wojny Trzydziestoletniej tj. do 1648 roku, a teren o którym tu piszemy znalazł się na przedpolu ówczesnej twierdzy, chociaż był nadal wykorzystywany rolniczo. Oblężenia Szczecina przez wojska cesarskie i brandenburskie (1659 roku) i tylko brandenburskie (lata 1676 - 1677), a następnie przez rosyjskie (1713 rok) zmieniały czasowo wspomniany obszar w pole bitwy. Podczas oblężenia w 1659 roku natarcie na szwedzkie pozycje w południowej części miasta wyprowadzała z Pomorzan armia cesarska, a interesujący nas teren został poryty przez okopy i usypano na nim szańce dla dział oblężniczych. Jeszcze gorzej było podczas oblężenia w latach 1676 - 1677, kiedy to Brandenburczykom udało się zdobyć Szczecin. Zwłaszcza w 1677 roku toczono krwawe walki o wszystkie umocnienia twierdzy prowadząc także intensywne prace minerskie, które doprowadziły do prawdziwego spustoszenia na całym szczecińskim przedpolu. Z kolei podczas oblężenia miasta przez Rosjan w 1713 roku między Pomorzanami a linią szwedzkich umocnień wzniesiono szańce dla rosyjskie artylerii oblężniczej.

Po przejęciu Szczecina przez Prusaków w 1721 roku, decyzją króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I zaczęto wzmacniać szczecińska twierdzę. Głównym jej architektem został inżynier wojskowy, pułkownik i Holender z pochodzenia Gerhard Kornelius van Wallrawe. Od 1724 roku znacznie rozbudowywano szwedzkie umocnienia oddalając je od miasta. Wzmocniona linia dotychczasowych wałów została uzupełniona o forty: Leopold osłaniający miasto i port od północy oraz Wilhelm strzegący twierdzy od zachodu. Obszar magazynowo – portowy Łasztowni otrzymał osobne wały, a na wschodnim przedpolu Szczecina wzmocniono Dąbie, które stało się niezależną twierdzą będącą częścią skomplikowanego systemu obronnego Szczecina. Wyciągając wnioski z poprzednich oblężeń pruskie władze wojskowe zastanawiały się jak zabezpieczyć miasto od neuralgicznej południowo – zachodniej strony. Ostatecznie zdecydowano na rozbudowę niewielkiego Szańca Gwieździstego wzmacniającego południową linię wałów do wielkiego, osobnego i silnego fortu, który odpowiednio skutecznie osłoniłby Szczecin od południa i zachodu. Fort Prusy, bo tak nazwano nowe dzieło forteczne, został wzniesiony w latach 1730 – 1740 i był najsilniejszym i niezależnym elementem szczecińskiej twierdzy. Stanowił w zasadzie małe miasteczko z swoim garnizonem, rzemieślnikami i rodzinami wojskowych. Powierzchnia tego założenia była na tyle duża, że wchłonęła interesujący nas teren. Dzisiaj pozostałością Fortu Prusy są wydatne skarpy widziane najlepiej od strony al. Powstańców Wielkopolskich. Potężna szczecińska twierdza została z łatwością zdobyta w 1806 roku przez lekką jazdę generała Antoniego Lasalle w ramach wojny francusko – pruskiej (lata 1806-1807). Natomiast w 1813 roku Prusacy musieli długo oblegać Szczecin broniony przez Francuzów. Dopiero klęska Napoleona pod Lipskiem w październiku tegoż roku i brak szans na wsparcie obrońców zdecydowały o kapitulacji załogi francuskiej.

Pierwsze dziesięciolecia XIX wieku to czas dalszego wzmacniania szczecińskiej twierdzy i przebudowa jej południowej części w związku z wytyczeniem w 1843 roku linii kolejowej Berlin – Szczecin. Działo się to jednak bez naruszania struktury Fortu Prusy. W początkach drugiej połowy XIX wieku zaczęto coraz częściej podkreślać przestarzałość szczecińskiej twierdzy, a wtłoczony w jej umocnienia Szczecin nie mógł się swobodnie rozwijać. W 1873 roku zapadła ostateczna decyzja o likwidacji szczecińskich umocnień i w ciągu najbliższych lat jej wały w tym i Fort Prusy zostały prawie całkowicie splantowane. Mimo intensywnych prac ziemnych jeszcze dzisiaj w krajobrazie Szczecina można znaleźć wiele pozostałości dawnej twierdzy, a najbardziej znanym jej fragmentem są skarpy Wałów Chrobrego należące do dawnego Fortu Leopold.

Tereny na których funkcjonował Fort Prusy zostały jednak pozostawione wojsku, bowiem uwolnione od twierdzy miasto miało się głównie rozwijać w kierunku zachodnim i północnym. W miejsce dawnych umocnień powstały koszaru, bo tu w Szczecinie umiejscowiono wówczas sztab II korpusu armii pruskiej. Miasteczko wojskowe rozciągało się od dzisiejszych budynków sądowych przy ul. Gabriela Narutowicza (stare koszary artyleryjskie) po teren nas interesujący położony na południowo – zachodnim skraju dawnych umocnień. Obejmował on koszary Viktoria I w których stacjonował 34 Pułk Fizylierów Królowej Wiktorii Szwedzkiej, jedna z najbardziej elitarnych jednostek armii pruskiej. Obecna Biblioteka Wydziałowa została umieszczona we wzniesionym w 1907 roku budynku zbrojowni (magazyn broni) tegoż pułku. Koszary Viktoria I oprócz zbrojowni składały się pierwotnie z dwóch budynków żołnierskich (obiekt nr 4, obecnie Wydział Filologiczny i obiekt nr 6 obecnie Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia), sztabu jednostki (obiekt nr 5 obecnie dziekanat Wydziału Filologicznego) oraz sali gimnastycznej. Dawny magazyn broni, podobnie jak całe koszary został zbudowany z czerwonej cegły w stylu neogotyckim. Po zakończeniu I wojny światowej 34 pułk został rozwiązany, chociaż zajmowane przez niego obiekty pozostały nadal w gestii wojska. Militaryzacja Niemiec w latach 30 XX wieku zapełniła na nowo wojskiem opuszczone czasowo koszary.

Po zakończeniu II wojny światowej i przejęciu Szczecina przez władze polskie koszary o których mowa zostały przekazane Wojsku Polskiemu. Dopiero w kwietniu 1990 roku zapadła decyzja najwyższych władz wojskowych o podarowaniu dawnych koszar Viktoria I cierpiącemu na chroniczny brak bazy lokalowej Uniwersytetowi Szczecińskiemu. Po skromnym remoncie zaczęły funkcjonować tu instytuty filologiczne wchodzące w skład Wydziału Humanistycznego. W interesującym nas obiekcie odbywały się zajęcia ze studentami, rady wydziału, a strych i część parteru zaadaptowano na potrzeby Archiwum Uniwersyteckiego. Chęć stworzenia z rozproszonych bibliotek filologicznych jednej centralnej zaowocowała powstaniem w 2005 roku koncepcji nowoczesnej biblioteki neofilologicznej. Gdy w 2007 roku z Wydziału Humanistycznego wydzielony został Wydziału Filologiczny wspomniane dążenia nabrały realniejszego kształtu, który przełożył się na przygotowanie dokumentacji technicznej remontu dawnej zbrojowni. Jednak dopiero pozyskanie w 2014 roku środków zewnętrznych (unijnych) pozwoliło na pełną realizację przyjętych koncepcji przystosowanych jednakowoż do dzisiejszych realiów.